Van hart tot hart: hoe maak je contact met moeilijk bereikbare zorgvragers?

Van hart tot hart

Hoe maak je contact met moeilijk bereikbare zorgvragers?

Als vrijwilliger kom je soms in contact met mensen die op het eerste zicht moeilijk te bereiken zijn. Denk bijvoorbeeld aan mensen met dementie of met een beperking waarbij contact maken een andere aanpak vereist. Geen makkelijke situatie, die heel wat vragen kan oproepen.

Geert Baetens geeft vorming aan zorgverleners over aanraking en humor in de zorg bij moeilijk bereikbare mensen. Zo bracht hij in juni 2022 voor onze vrijwilligers een getuigenis over zijn overleden vader met dementie, zijn moeder als mantelzorger, zijn tante met een beperking en natuurlijk zijn werk als contactclown. Hij leerde ons vanuit zijn belevingsgerichte ervaringen met een andere bril kijken, voelen en luisteren. We gingen naar huis met heel wat handvaten en tips om deugddoend contact te maken met onze zorgvragers. Vandaag is hij te gast in onze Vitamine C, om jou meer te vertellen over zijn werk als Gentle Clown en hoe je hiermee aan de slag kan gaan in je vrijwilligerswerk.

Dag Geert, wat doe je in het dagelijkse leven?

Ik ben al sinds 2007 een Gentle Clown en ga zo langs in woonzorgcentra in heel Vlaanderen. Ik ben ook de oprichter van de vzw Contactclowns in de Zorg NeuzeNeuze. Met deze organisatie proberen we Gentle Clowning bekender te maken en zo veel mogelijk kwetsbare mensen te bereiken. Ik geef ook vormingen over belevingsgericht contact maken met personen met dementie aan professionelen in de zorgsector. Daarnaast breng ik ook lezingen zoals ik voor jullie heb gedaan.

Wat is Gentle Clowning?

Gentle Clowning is vermoedelijk ontstaan in Canada en Australië. De oprichters lieten zich onder andere inspireren door de ‘Validation theory’ van Naomi Feil en de ‘Gentle Teaching theory’ van John McGee. Die eerste gaat uit van het idee dat iedere mens nood heeft aan erkenning en validering van hun emoties door anderen. Bij het ouder worden wordt deze nood steeds groter. Zeker bij personen met alzheimer of een andere vorm van dementie is deze nood erg hoog omdat zij zich een weg proberen banen door hun verwarring en soms een andere realiteit beleven dan de mensen rondom hen. "Validatie is een manier om te communiceren met mensen die dementie hebben," zegt Feil in een interview met het Validation Training Institute. "Validatie geneest hen niet, maar het herstelt hun waardigheid en hun gevoelens van eigenwaarde. Het is een manier om bij hen te zijn, om in hun wereld te stappen, om te voelen wat zij voelen."

Gentle Teaching verwijst dan weer naar een manier om mensen met een verstandelijke beperking en gedragsproblemen te ondersteunen. Bij deze theorie ligt de focus niet op het gedrag van de persoon, omdat je je zo onbewust boven die persoon plaatst. Dan ga je er immers van uit dat het gedrag het probleem is en opgelost moet worden, in plaats van te zoeken naar de oorzaak van het gedrag, namelijk het probleem dat de persoon ervaart. Ook hier ligt de nadruk dus op de persoon in verbinding met anderen, een verbinding die wederzijds en gelijk moet zijn en ingebed is in een warme omgeving.

Die twee theorieën vormden een sterke inspiratie voor Gentle Clowns. Door hun belevingsgerichte houding vertrekken zij vanuit het perspectief van de zorgvrager. Zintuiglijk geven zij positief gerichte prikkels. Bij mensen met dementie verlaagt hierdoor de stress en kan de eigenwaarde toenemen. Bij personen met een verstandelijke beperking houden zij bijvoorbeeld rekening met de verwerkingstijd die zij nodig hebben om hun behoeften en emoties te tonen. Gentle Clowns gebruiken nabijheid en aanraking om de zorgvrager geborgenheid te bieden. Op deze manier werkt een warm en deugddoend moment nog lang na.

Gentle Clowns in België?

België was tot iets meer dan tien jaar geleden één van de enige landen in Europa waar dergelijke clowns nog niet werden ingezet als zorgactiviteit. Eind 2012 richtte Geert daarom samen met enkele collega’s Contactclowns in de Zorg NeuzeNeuze op. Wat oorspronkelijk begon als een vriendengroep, groeide op korte tijd uit tot een heuse organisatie.

In 2016 richtten ze een vzw op en ondertussen zijn er achttien contactclowns actief in meer dan twintig voorzieningen in Vlaanderen. Ondanks het feit dat ziekenhuisclowns in Vlaanderen algemeen aanvaard zijn, blijft het soms nog moeilijk om voorzieningen voor ouderen en personen met een beperking warm te maken voor contactclowns. Begrijpelijk, want bij clowns denken de meeste Vlamingen enkel aan grapjassen met rode neuzen. Contactclowns daarentegen leggen het accent op contact met emoties. Ze gaan op zoek naar manieren om contact te maken met zorgvragers die het moeilijkst bereikbaar zijn. Daarbij is een glimlach mooi meegenomen, maar ze staan ook open voor emoties zoals verdriet, boosheid en angst. Ze laten zich raken door de ander en zien vooral wat er wél kan. Ze aanvaarden de mensen zoals ze zijn in het hier en nu en hebben respect voor hun unieke persoonlijkheid, hun innerlijk gevoelsleven en hun eigen verhaal.

Contactclowns in de Zorg wil dan ook een meerwaarde zijn voor zorgvragers en hun omgeving, via een belevingsgerichte houding en geïntegreerde aanpak. Ook zonder rode neus kunnen ze proberen met hun zorgvragers ‘anders’ en met inzet van hun hele persoon meer bewust en dieper te communiceren. Werken vanuit deze grondhouding kan de kwaliteit van de zorgbenadering en de levenskwaliteit van de zorgvrager versterken.

Waarom zijn contactclowns impactvol?

Bij het ondersteunen van personen die kampen met storingen in hun waarneming, komen heel wat vragen op ons af. Deze belemmering in de communicatie heeft niet alleen een grote impact op de levenskwaliteit van de zorgvrager, maar heeft ook gevolgen voor de mantelzorgers en hulpverleners.

Hoe broos het contact soms kan zijn, het is een nuttige en zelfs noodzakelijke gedachte om hierin te blijven investeren. Taal is meestal ontoereikend, komt niet aan, wordt niet (of verkeerdelijk) geïnterpreteerd. De lage omgangs -en communicatiefrequentie heeft niet zozeer te maken met hun cognitieve verlies maar eerder met de moeilijkheid om zelf de communicatie op gang te brengen.

Daarom moet de communicatie gefaciliteerd worden door anderen. Maar hoe doe je dat als taal ontoereikend is? Zijn er nog middelen die zij kunnen aanwenden om elkaar te vinden? Hoe zou het zijn mochten we minder nadenken over hoe wij ons duidelijk willen maken, maar ons eerder zouden afvragen wat de ander ons wil vertellen? Hoe zou het zijn om als zorggever zich meer bewust te worden van het eigen handelen en wat dit teweegbrengt bij de ander?

Daarom gaan Gentle Clowns steeds op zoek naar nieuwe invalshoeken. Ze gaan door zoekend te reageren samen in beweging komen met de zorgvrager. Een rode neus en ongewone kledij? Het lijkt alsof er dingen niet kloppen. Maar net dat kan een veilig gevoel geven aan de zorgvrager: niet alles moet juist zijn. Zo vertrekken ze vanuit datgene wat mensen geven in het hier en nu, ze zijn samen verwonderd. Een clown sluit, door zijn eigen clowneske kijk op de wereld, naadloos aan op hoe mensen met storingen in waarneming de wereld ervaren. Een clown is open, transparant en eerlijk. Hij geeft de ander een kijkje in zijn binnenwereld en is nieuwsgierig naar de binnenwereld van de ander. Hij toont een oprechte interesse. Hierdoor is er sprake van gelijkwaardigheid en zorgt hij voor unieke contactmomenten.

Hoe kan jij de filosofie van Gentle Clowns toepassen in je vrijwilligerswerk?

Geert geeft je vijf tips:

1. Vertrek vanuit het perspectief van de zorgvrager

De centrale gedachte bij Gentle Clowns is dat ze zich volledig inleven in de ander. Met wat voor moeilijkheden worstelt de persoon waarmee je contact probeert te zoeken? Is dit bijvoorbeeld een persoon met een verstandelijke beperking of dementie? Hou er dan rekening mee dat deze personen misschien wat meer tijd nodig hebben om informatie te verwerken en om hun behoeftes te tonen.

Bovendien: jij gaat er misschien van uit dat jullie je beiden in de kamer van de zorgvrager bevinden, maar ben je wel zeker dat de andere daar ook is? Misschien denkt die wel dat hij thuis is? Of in het ziekenhuis? Of aan de schoolpoort om de kinderen af te halen? Denk hierbij aan de Validatie-theorie van Naomi Feil: door je onder te dompelen in hun wereld en te bevestigen wat zij ervaren, help je bij het herstel van hun waardigheid en gevoelens van eigenwaarde. Het is de ultieme manier om contact te maken.

2. Laat de zorgvrager zich steeds de dirigent voelen, geef de regie aan de andere

Aansluitend op de vorige tip is het ook erg belangrijk om tijd en ruimte te geven om te antwoorden, al was het maar met een blik in elkaars ogen of een ja-knik. Breng de zorgvrager meerdere malen in een ja-beweging. Mag ik binnenkomen? Is het goed dat ik dichter kom? Mooi weer vandaag he? Je hebt een mooi kleed aan he? Door enkele ja-bewegingen te ontvangen zal je merken dat je “verbinding” hebt gemaakt en dat een verder contact vlotter zal verlopen.

Je eerste contact met de zorgvrager is zo ook bijzonder belangrijk: de manier waarop je binnengaat in de kamer en hoe je hen benadert, kan ervoor zorgen dat je een goed contact hebt. Het is het perfecte moment om te tonen dat zij beslissen wat er gebeurt. Kloppen op de deur doen we allemaal. Maar waarom niet wachten aan de deur en zeggen “ik kom hier op bezoek”. Op die manier geef je aan dat de zorgvrager de dirigent is, de baas in eigen huis.

4. Wees je bewust van je stem en gebruik je lichaamstaal

Wees je ervan bewust dat jouw stem een volume, ritme en toonhoogte heeft. Een diepe stem kan soms rustgevender zijn dan een hoge stem. Praat trager, laat pauzes, kijk de zorgvrager aan, knik met je hoofd. Als de zorgvrager ook knikt, dan ben je zeker van een goed contact.

4. Durf zorgvragers aan te raken

Aanrakingen zoals een hand vastnemen of een schouderklopje kunnen enorm deugd doen. Het is een manier om contact te maken die heel simpel is, maar toch een grote impact heeft. Hou uiteraard steeds rekening met de grenzen en wensen van je zorgvrager en dwing dit contact niet op. Een veilige plaats om iemand aan te raken is net boven of onder de elleboog.

Maak met je hand een kuipje om de arm heen zodat de zorgvrager de warmte van ieder deel van je hand en vingers voelt. Druk ook lichtjes aan zodat deze werkelijk voelt dat je er bent. Een bijkomende goede tip uit de palliatieve zorgen is om je eigen hand steeds onder die van de zorgvrager te leggen, in plaats van erbovenop. Op die manier kunnen zorgvragers op iedere moment hun hand wegtrekken, en weegt het contact minder zwaar.

5. Gebruik je lichaam

Wist je dat onderzoek heeft uitgewezen dat slechts 7% van onze communicatie verbaal gebeurt? Dat betekent dat we 93% van de informatie tijdens een interactie uit andere bronnen halen. Maak dus optimaal gebruik van lichaamstaal en gebaren om je communicatie te ondersteunen. Beeld bijvoorbeeld uit wat je zegt: wuif als je hen begroet, wijs hen aan om te tonen dat je dichterbij gaat komen, laat zien dat je het warm hebt door met je arm op je voorhoofd te wrijven en te zuchten. Het is immers niet omdat de zorgvrager jou hoort en ziet, dat deze jou begrijpt.