Luisteren naar levensverhalen

Als vrijwilliger ben je vaak druk bezig. Je hebt bepaalde taken die je zo goed mogelijk wil uitvoeren en dat kunnen wij alleen maar stimuleren. Maar je voornaamste taak is eigenlijk heel gewoon. Je neerzetten bij iemand en luisteren. Het is wonderlijk wat dat kan betekenen voor de bewoners of patiënten die hun verhaal kwijt kunnen.

Praatjes over het weer, over hobby’s, over de kleinkinderen… het geeft aan waarover de persoon graag vertelt. Maar soms kan het plots dieper snijden. Je hebt dan als vrijwilliger de kans om iets heel waardevols mee te maken. Je krijgt een glimp te horen van iemand zijn levensverhaal. Mooie momenten die de persoon eeuwig koestert of dieptepunten die nog steeds veel verdriet meedragen.

Iedereen heeft een levensverhaal. Het maakt niet uit of je een beperking hebt of oud of ziek bent. Als vrijwilliger heb je tijd om te vragen naar dit verhaal. Mensen te laten vertellen, doorvragen en elkaar beter leren kennen. Waarom is het goed iemands levensverhaal te kennen? Welke vragen kan je als vrijwilliger stellen? Dat vertellen we jou in dit artikel gebaseerd op de vorming ‘aan de slag met levensverhalen’ van Rien Van Meensel. Deze tekst is gericht naar de doelgroep ouderen.

Vertellen en her-vertellen

Zonder herinneringen word je niet oud. En hoe ouder we worden, hoe meer er is om op terug te kijken. Wij zijn trouwens allemaal vertellers. Terwijl we vertellen over ons leven, geven we aan ons leven zin. We geven alles een plaats, we leren los laten, we krijgen inzicht in ons verleden. We leren onszelf kennen op een andere manier. We hebben het vertellen even hard nodig als brood. We vertellen trouwens dagelijks al wat we hebben meegemaakt aan huisgenoten, aan vrienden, aan partners.

Door te vertellen wat ons raakt, bouwen we bruggen naar elkaar. We vormen een gemeenschap. Het vertellen van persoonlijke verhalen is als een erfenis die je meegeeft voor anderen. Anderen kunnen zich herkennen, er van leren. En het zijn juist de eenvoudige verhalen die het mooist zijn. Alles wat je leven veranderd heeft, is een verhaal waard. Elke overgang, verhuis, huwelijk, verliefdheid, reis... En er zijn natuurlijk ook crisissen.

Ook het her-vertellen is belangrijk, verhalen groeien, we vinden er iets nieuws in, we ontdekken iets nieuws over onszelf en de anderen... Het verhaal krijgt een andere kleur.

Voordelen van levensverhalen vertellen

☛ Het verleden is een wereld waar ouderen sterk waren. Hierover praten geeft een gevoel van deskundigheid en veiligheid. Het brengt hen terug naar die tijd waar ze succesvol waren en verantwoordelijkheid droegen.

☛ Vertellen over het verleden is een belangrijke manier om te weten wie we zijn en waarvoor we staan.

☛ Als het huidige leven in het teken staat van fysieke aftakeling of pijn, blijft de geest nog wel vaak actief en kan praten over het verleden een gevoel van competentie en succes geven.

☛ Als je meer weet over het leven van iemand, ben je minder geneigd om met hem om te gaan op een stereotiepe manier. Je kan het gedrag van die persoon beter begrijpen.

Herinneringen

Elke herinnering is verbonden met beelden en zintuigen, met emoties en met een bepaalde tijd. Emotionele herinneringen blijven langer bij en verminderen pas later aan scherpte en beeld.

Als we teruggaan naar onze tijdlijn, weet je meestal niets meer van voor je drie, vier jaar. De meeste herinneringen op oudere leeftijd gaan terug naar de leeftijdsklasse van 15 tot 25 jaar, de leeftijd waarop je veel dingen voor de eerste maal deed en die jouw identiteit hebben gevormd in de adolescentie fase. Dit heet het reminiscentie-effect. Jouw eerste kus, jouw eerste job, jouw eerste keer...

Reminiscentie

Reminiscentie of herinneringen ophalen is op een gestructureerde manier stilstaan bij de belevenissen die we hebben meegemaakt, meestal aan de hand van een trigger, zoals bijvoorbeeld een voorwerp uit de kindertijd of een liedje. Het is een herinnering ophalen uit het eigen verleden op een levendige en gevoelvolle wijze.

Voor het ophalen van herinneringen kan je bepaalde strategieën hanteren. Zo kan je de zintuigen prikkelen. Een gebeurtenis kan immers samenhangen met zintuiglijke belevingen. Triggers zijn foto’s, voorwerpen, oude spelletjes, geuren, toneel, muziek, films, theater…

Om de herinneringen op te roepen, kan je open vragen stellen aan de bewoner. Vraag naar leuke herinneringen, leuke plaatsen en fijne mensen. Je kan ook vragen naar gebeurtenissen die regelmatig terugkwamen: wat deed jij elke zondag? Of vraag naar gebeurtenissen uit hun kindertijd en jongvolwassenheid. Vergeet de tijdscontext niet: de val van de muur, de expo van ‘58, de dood van Kennedy, 9/11…

De dingen die mensen zelf hebben bereikt, worden meestal het best onthouden! Werk van heel vroeger naar recentere gebeurtenissen toe. Wat waren de hoogtepunten in iemands leven? Je kan dit zeker integreren tijdens je vrijwilligerswerk, bijvoorbeeld tijdens het eten vragen naar de tafel-, en eetgewoonten in het gezin van herkomst.

Manieren om herinneringen op te halen

Je kan op verschillende manieren uitnodigen om te vertellen. Je kan triggers gebruiken zoals oude voorwerpen, liedjes van vroeger… Je kan chronologisch te werk gaan en in elk gesprek een bepaalde levensfase bespreken. Of werken per thema. Zo kan je het de ene keer hebben over ‘de schooltijd’ en een volgende keer over ‘liefde en relaties’.

Nog een leuke manier om verhalen op te wekken is te starten vanuit lichaamsdelen. Wat heeft de bewoner allemaal met zijn handen verwezenlijkt. Wie draagt de bewoner op handen? Wanneer heeft hij iemand de hand gereikt? Met wie is hij twee handen op één buik?

Levensverhaal ordenen

Je hoeft niet perse toe te werken naar een bepaald eindproduct zoals de levenslijn. Het voornaamste is in gesprek te gaan met iemand en die persoon te laten vertellen over zijn of haar leven. Maar het is wel een mooie meerwaarde mocht er iets gedaan worden met dat verhaal. Zo wordt er in vele woonzorgcentra een levensboek opgesteld met belangrijke gebeurtenissen, anekdotes en foto’s. Samen met de bewoner een collage maken met knipsels uit kranten en tijdschriften kan ook een mooi resultaat opleveren. Daarbij krijgen ze de opdracht om een wens van de bewoner te vervullen. Sommige wensen zijn kleinschalig, bijvoorbeeld eens naar het Kruidvat gaan of hun nagels laten lakken. Andere wensen zijn groter en gaan bijvoorbeeld over het terugzien van kinderen waar ze ooit als onthaalmoeder voor hebben gezorgd.

Actief luisteren

Maar los van deze uitwerking is het belangrijkste dat er actief en echt wordt geluisterd. Onthoud ook dat herinneren geen lineair gebeuren is, het is een proces. Elke herinnering is dus goed! Jouw houding is er één van respect, empathie, oprechtheid, openheid, een lach en een traan…

Je kan de mensen helpen zo concreet mogelijk te zijn. In welke tijd speelde zich dit af, hoe oud waren ze toen, waar waren ze en met wie? Stel open en uitnodigende vragen die vertrekken vanuit een oprechte interesse. Hoe begon het? Wat gebeurde er toen? Hoe eindigde het? Elk verhaal is een geschenk! Vergeet niet de persoon te bedanken voor het delen en het vertrouwen dat hij of zij jou heeft geschonken.

Vragen stellen

Je kan het gesprek rond het levensverhaal wat vergelijken met een interview. Een goede interviewer gebruikt zowel gesloten als open vragen. Elk hebben ze hun eigen doel. Gesloten vragen beogen een specifiek antwoord. Vond je school leuk? Hoe heette je zus? Hoe oud was je toen je voor het eerst ging werken? Open vragen nodigen de verteller uit om meer te vertellen. Wat vond je leuk aan school? Welke spelletjes speelde je met je zus? Een vraag die je tijdens het opstellen van een levensverhaal vaak stelt is: vertel me meer hierover. En wat gebeurde er?

Open vragen doen het echte vertellen starten. Als interviewer moet je ook alert zijn voor wat er niet wordt verteld. Natuurlijk heeft de bewoner het recht om stop te zeggen en bepaalde onderwerpen niet te bespreken. Vanuit een goede houding van oprechte interesse kan je verschillende soorten vragen stellen. Let wel op bij mensen met dementie. Het is heel vervelend voor hen om bepaalde zaken niet meer te weten. Daarom kan je bij mensen met dementie gerust suggestieve vragen stellen, zoals ‘Jef, gij waart bakker hé, vroeger. Wil je daarover iets vertellen?’